Соң-Көл – Кыргызстандын табигый кереметинин бири. Бул уникалдуу суу-баткак аймактары эл аралык мааниге ээ, бирок соңку жылдары анын экосистемасы оор көйгөйлөргө дуушар болуп келет. Экологдор жана илимпоздор, анын ичинде биология илимдеринин кандидаты Мыскал Ганыбаева, Соң-Көлдүн өсүмдүктөрүнүн азайышы жана жайыттардын начарлашы сыяктуу маселелер боюнча олуттуу эскертүүлөрдү берип жатышат.
«ИСУР» коомдук фондусунун видеоархивинен алынган сүрөт. Соң-Көлдүн айланасындагы өсүмдүктөр
Соң-Көлдүн мааниси жана көйгөйлөрдүн келип чыгышы
Соң-Көл – Нарын облусунда жайгашкан жана Рамсар конвенциясынын тизмесине кирген көл, анын экосистемасы Орто Азиянын чөлгө айлануусунан коргойт. Бул аймактын өзгөчөлүгү анын биоартүрдүүлүгүндө. Бирок антропогендик факторлор, анын ичинде малчылык, жайыттарды туура эмес пайдалануу жана туристтик кыймылдын кесепеттери өсүмдүктөрдүн азайышына алып келүүдө. Ошол эле учурда, климаттык өзгөрүүлөр да көлдүн экосистемасына терс таасирин тийгизүүдө.
Соң-Көл биологиялык гана эмес, маданий жана экономикалык мааниге да ээ. Ал көптөгөн малчылар үчүн негизги жайыт аймагы болуп саналат. Жайыт жерлердин деградациясы, өсүмдүктөрдүн азайышы жана топурактын эрозиясы бул аймактагы тургундардын жашоо деңгээлине жана айлана-чөйрөнүн туруктуулугуна түздөн-түз таасир этүүдө.
Соң-Көлдүн өсүмдүктөрү жана алардын өзгөчөлүгү
Соң-Көлдүн айланасында өскөн өсүмдүктөрдүн ар түрдүүлүгү анын экосистемасынын негизги өзгөчөлүгү болуп саналат. Бул жерде альп жана субальп зонасына мүнөздүү өсүмдүктөр кездешет. Алардын айрымдары уникалдуу жана Кыргызстанга гана тиешелүү эндем түрлөр болуп саналат. Мисалы, бетеге – бул тоют өсүмдүк катары өзгөчө бааланат жана малчылык үчүн негизги ресурс болуп эсептелет.
Бетегенин азайышы менен Соң-Көлдүн жайыт аймактарында уулуу өсүмдүктөрдүн өсүшү көбөйүүдө. Бул өсүмдүктөр, мисалы, сары байчечекей жана ала-бата, малдын жегенине жараксыз, ал эми алардын көбөйүшү жайыттарды колдонуу мүмкүнчүлүгүн чектейт. Бетеге жана башка тоют өсүмдүктөрдүн азайышы жер кыртышынын бошошуна алып келип, бул болсо отоо чөптөрдүн жана уулуу өсүмдүктөрдүн кеңири таралышына шарт түзөт.
Соң-Көлдө өсүмдүктөрдүн ролу зор: алар жайыт катары гана эмес, аймактагы биоартүрдүүлүктүн негизи катары кызмат кылат. Андагы өсүмдүктөрдүн 35 түрү тоют катары баалуу болсо, дагы бир нече түрү фармацевтикалык максаттарда колдонулат. Мисалы, уу коргошун медициналык изилдөөлөрдө активдүү колдонулуп келет.
«ИСУР» коомдук фондусунун видеоархивинен алынган сүрөт. Соң-Көлдүн айланасындагы өсүмдүктөр
Өсүмдүктөрдүн азайышынын себептери
Мыскал Ганыбаеванын изилдөөлөрүнө ылайык, өсүмдүктөрдүн азайышынын негизги себептери төмөнкүлөр:
1. Жайыттардын туура эмес пайдаланылышы – малды бир жерде узак убакытка калтыруу өсүмдүктөрдүн урук таштоо циклин үзгүлтүккө учуратып, алардын жоголушуна алып келет.
2. Антропогендик таасирлер – туристтердин жана жергиликтүү тургундардын туура эмес аракеттери, анын ичинде таштанды таштоо жана жолдорду бузуу экосистемага терс таасир этүүдө.
3. Климаттык өзгөрүүлөр – жаан-чачындын азайышы жана температуранын жогорулашы өсүмдүктөрдүн өсүү шарттарын начарлатууда.
Жайыттарды туура эмес пайдалануу, өзгөчө бетегенин урук таштай электе малдын жеп салышы анын жок болушуна алып келүүдө. Мындай көрүнүштөр жер кыртышын бошоңдотуп, суу булагынын азайышына жана жалпы экосистеманын туруктуулугунун бузулушуна шарт түзөт.
ИСУР коомдук фондунун иштери
Соң-Көлдүн экосистемасын сактоо боюнча ИСУР коомдук фонду бир катар маанилүү иштерди жүргүзүүдө. Фонддун демилгеси менен илимий экспедициялар уюштурулуп, Соң-Көлдүн өсүмдүктөрү жана экологиялык абалы жөнүндө баалуу маалыматтар алынган. Фонд ошондой эле жергиликтүү тургундарга жана малчыларга экологиялык билим берүү боюнча иш-чараларды өткөрөт. Бул иш-чаралар жайыттарды туура пайдалануу, таштандыны туура башкаруу жана экосистеманы сактоо боюнча маалыматтык материалдарды камтыйт.
ИСУР фондунун колдоосу менен аймакта жайыттарды калыбына келтирүү жана уулуу өсүмдүктөрдү жок кылуу боюнча атайын программалар ишке ашырылып келет. Ошондой эле, фонд жергиликтүү жамааттарды экологиялык жоопкерчиликти жогорулатууга чакырып, бул жаатта активдүү иш алып барууда.
«ИСУР» коомдук фондусунун видеоархивинен алынган сүрөт. Соң-Көлдүн айланасындагы өсүмдүктөр
Чечүү жолдору жана сунуштар:
Соң-Көлдүн өсүмдүктөрүн сактоо жана экосистемасын калыбына келтирүү үчүн төмөнкү чараларды көрүү сунушталат:
1. Жайыттарды башкарууну жакшыртуу: Жайыттарды ротациялоо жана малды белгилүү мөөнөттөр менен башка аймактарга которуп туруу. Жайыттарды тыныктыруу үчүн атайын аймактарды бөлүп берүү.
2. Туризмди экологиялаштыруу: Туристтер үчүн экологиялык эрежелерди киргизүү, атайын таштанды контейнерлерин орнотуу жана чыйыр жолдорду чектөө. Туристтерди аймактын уникалдуу флорасына аяр мамиле жасоого чакыруу.
3. Илимий изилдөөлөрдү улантуу: Соң-Көлдүн флорасын мындан ары изилдөө, эндем өсүмдүктөрдү картага түшүрүү жана алардын абалын мониторинг жүргүзүү.
4. ИСУР фонду менен кызматташуу: Жергиликтүү жамааттарды ИСУР фондунун иш-чараларына активдүү тартуу жана экологиялык билим берүүнү күчөтүү.
5. Климаттык адаптация чаралары: Суу ресурстарын үнөмдөө, шамалдан коргоо жана өсүмдүктөрдү калыбына келтирүү боюнча программаларды ишке ашыруу.
6. Маданий салттарды кайра жаратуу: Ата-бабаларыбыз колдонгон жайыттык ыкмаларды кайрадан практикада колдонуу.
Соң-Көл – табигый байлыкты сактоо үчүн жоопкерчиликти талап кылган уникалдуу аймак. Бул жерде илимий, мамлекеттик жана жергиликтүү деңгээлде биргеликте аракеттер жасалбаса, экосистеманын бузулушу орду толгус зыян алып келиши мүмкүн. Эндем өсүмдүктөрдү жана экосистеманы сактоо – бул табигый байлыкты келечек муунга өткөрүп берүү мүмкүнчүлүгү.
Макаланын видеоверсиясы
*************************************************************************************
Бул материал «ИСУР» коомдук фондусунун колдоосунда даярдалды, анын мазмуну үчүн Жамааттык Медиа гана жоопкерчиликтүү жана ал «ИСУР» уюмунун көз карашын сөзсүз түрдө чагылдырбайт.
Алып баруучу: Айгерим Кубатбекова,
Жазып алган: Айпери Марлесова
Редактору: Назира Жусупова