Соң-Көл – Кыргызстандын бермети, табияттын уникалдуу белеги. Бул көлдүн экосистемасынын бөлүгү болгон канаттуулар кооздуктун, тынчтыктын жана экологиялык тең салмактуулуктун символу болуп саналат. Бирок акыркы жылдары алардын саны кескин азайып, жаратылыш коргоо маселелери курч бойдон калууда. Бул макалада Соң-Көлдүн канаттууларынын азайыш себептери жана экосистеманы коргоо чаралары тууралуу сөз болот.
«ИСУР» коомдук фондусунун видеоархивинен алынган сүрөт. Соң-Көлдү байырлаган куш (веретенник)
Соң-Көлдүн биологиялык ар түрдүүлүгү
Соң-Көл Кыргызстандагы эң бийик жайгашкан көлдөрдүн бири, анын айланасындагы табият көз жоосун алат. Бул аймакта 30дан ашуун суу боюнда жашаган канаттуулардын түрү кездешет. Алардын катарында ак куулар, өрдөктөр, чулдуктар, каздар жана каркыралар бар. Бул канаттуулардын кээ бирлери Кыргызстандын Кызыл китебине киргизилген жана өзгөчө коргоого муктаж.
Орнитолог Сейитказы Сагынбаевдин айтымында, 1970-жылдары Соң-Көлдө канаттуулардын саны азыркыдан алда канча көп болгон. Ал кезде көлдүн экосистемасы жакшы сакталып, канаттуулар үчүн ыңгайлуу шарттар түзүлгөн. Өзгөчө тоо каздары үч чоң аралда уялап, алардын саны 30 жуптан ашкан. Ошондой эле, өрдөктөрдүн жана ак куулардын уялоосу байма-бай байкалчу.
«ИСУР» коомдук фондусунун видеоархивинен алынган сүрөт. Соң-Көлдүн тайыз жерлеринде аңчылык кылган чардактар
Канаттуулардын санынын азайыш себептери
Акыркы жылдары Соң-Көлдүн экосистемасы бир катар көйгөйлөргө туш болду. Канаттуулардын санынын азайышына төмөнкү факторлор таасир эткен:
1. Жайыттардын кеӊейиши жана мал чарбачылыгы: Союз убагында мал саны көзөмөлдө турса, учурда жеке менчик мал чарбачылыгынын өсүшү жайыттардын ашыкча пайдаланылышына алып келүүдө. Малдын санынын көбөйүшү өсүмдүктөрдүн табигый көбөйүшүнө тоскоол болуп, канаттуулар уялай турган аймактарды жок кылууда.
2. Көлдүн булганышы: Туристтердин санынын көбөйүшү менен көлдүн тазалыгы олуттуу түрдө бузулууда. Боз үйлөрдүн саны өскөндүктөн, айлана-чөйрөгө самын, жуучу каражаттардын калдыктары түшүп, суу экосистемасына терс таасирин тийгизүүдө. Балыкчылык да өз таасирин тийгизип, көлдүн биологиялык тең салмактуулугун бузууда.
3. Туристтик көзөмөлдүн жоктугу: Туристтик сезон башталганда көлдүн жээгине келген эс алуучулар экологиялык эрежелерди көп учурда сакташпайт. Уялап жаткан канаттууларды коркутуп, алардын жашоо шартын начарлатышат.
4. Мыйзамсыз аңчылык: Браконьердик аракеттер канаттуулардын санынын кыскарышына олуттуу себеп болууда. Тоо каздары жана башка сейрек кездешүүчү түрлөр аңчылардын максатына айланган.
5. Климаттык өзгөрүүлөр: Соң-Көлдүн деңгээли төмөндөп, суу булактары азайып жатат. Бул көрүнүш канаттуулардын азык табуу жана уялоо мүмкүнчүлүктөрүнө түздөн-түз таасир этүүдө.
Канаттууларга көлдөгү балыктардын таасири
Балыктарды өстүрүү канаттуулардын жашоо шартына татаал таасирин тийгизүүдө. Мисалы, балыктардын пайда болушу кара каз жана арам өрдөктөр сыяктуу суу боюндагы жырткыч куштардын көбөйүшүнө алып келди. Бирок ошол эле учурда көлдөгү азыктын азайышы жана суу экосистемасынын бузулушу башка канаттуулардын санына терс таасирин тийгизүүдө. Алсак, суунун булганышы канаттуулардын негизги азыгы болгон майда балыктардын жана суучул курт-кумурскалардын азайышына алып келди. Бул көрүнүш, өз кезегинде, канаттуулардын жашоо циклин бузуп, уялап көбөйүүсүн кыйындатты.
Туризмдин таасири жана экосистеманы коргоо
Туризмдин тез өнүгүүсү Соң-Көлдүн экосистемасына олуттуу таасир этүүдө. Өзгөчө туристтик сезон учурунда көлдүн жээгинде боз үйлөрдүн жана туристтердин саны кескин көбөйөт. Алардын эс алуусу көбүнчө жаратылышка зыян келтирет. Мисалы, саркын суулар көлгө төгүлүп, анын экосистемасына зыян келтирсе, туристтердин жүрүм-туруму канаттуулардын жашоо ритмин бузат. Мындан тышкары, туристтик аймактарда таштандыларды туура эмес чыгаруу жана өрттөө дагы көл экосистемасына терс таасирин тийгизүүдө.
Экологдор жана орнитологдор туризмди туура уюштуруу зарыл экендигин баса белгилешет. Бул үчүн туристтерге экологиялык маалыматтарды жайылтуу, атайын эрежелерди жана чектөөлөрдү киргизүү маанилүү. Мындан тышкары, туристтик инфраструктураны экологиялык стандарттарга ылайыкташтыруу жана көлдүн жээгинде саркын сууларды тазалоочу системаларды орнотуу зарыл.
«ИСУР» коомдук фондусунун видеоархивинен алынган сүрөт. Соң-Көлдү байырлаган канаттуу (зуёк монгольский)
Канаттууларды коргоо боюнча сунуштар
Соң-Көлдүн канаттууларын сактоо үчүн бир катар чараларды көрүү зарыл. Орнитологдор жана экологдор төмөнкү сунуштарды беришет:
• Жайыттарды көзөмөлдөө: Жайыт комитеттери малдын санын чектеп, аймактагы өсүмдүктөрдү сактоого көңүл бурушу керек. Жайыттарды ашыкча пайдалануу менен күрөшүү – негизги милдет.
• Туризмди туура уюштуруу: Туристтик операторлор жана жергиликтүү тургундар экологиялык эрежелерди сактоого милдеттендирилиши зарыл. Туристтердин эс алуусуна шарт түзүү менен бирге, алардын жаратылышка зыян келтирбөөсүн камсыздоо зарыл.
• Көрсөтмө зоналарды киргизүү: Канаттуулардын уялоо аймактарына 2 километр радиустагы коргоо зонасын киргизип, ал жерлерге адамдардын жана малдын киришине тыюу салуу керек.
• Коомдук маалымдоо иштерин жүргүзүү: Жергиликтүү тургундарга жана туристтерге канаттуулардын экосистема үчүн маанисин түшүндүрүүчү маалыматтарды жайылтуу зарыл. Мектептерде жана коомдук уюмдарда жаратылышты коргоо боюнча тренингдерди өткөрүү пайдалуу болмок.
• Илимий изилдөөлөрдү күчөтүү: Соң-Көлдө канаттуулардын саны жана түрлөрү боюнча туруктуу илимий изилдөөлөр жүргүзүлүп, жыйынтыктары кеңири коомчулукка жеткирилүүдө болушу керек. Бул маалыматтар экосистеманы сактоо стратегияларын иштеп чыгуу үчүн пайдалуу болот.
Канаттуулардын уникалдуулугу жана алардын мааниси
Соң-Көлдүн канаттуулары – дүйнөдө сейрек кездешүүчү жаратылыш кереметтери. Мисалы, тоо каздары, каркыралар жана башка түрлөр Кыргызстанга гана мүнөздүү уникалдуу экосистеманы түзөт. Бул канаттуулардын азайып кетиши жаратылышка гана эмес, өлкөнүн биологиялык жана экотуристтик потенциалына чоң зыян алып келиши мүмкүн.
Канаттуулардын ар түрдүүлүгү Соң-Көлдүн экосистемасынын тең салмактуулугун сактоодо маанилүү роль ойнойт. Алар көлдүн азыктык чынжырынын маанилүү бөлүгү болуп, өсүмдүктөрдүн жана башка жаныбарлардын жашоо циклине түздөн-түз таасир этет.
Кыйынчылыктар жана келечекке карата пландар
Орнитолог Сейитказы Сагынбаевдин маалыматына караганда, учурда Соң-Көлдө уялагандардын саны кыскарып, алардын уялаган аймактары азайып жатат. Ар бир адам жаратылышка жоопкерчилик менен мамиле кылышы керек. Жаратылышты коргоо инспекторлорунун жана туризмди көзөмөлдөө мекемелеринин ишмердүүлүгүн күчөтүү – бул көйгөйлөрдү чечүүнүн негизги жолдорунун бири.
Ошондой эле, мамлекеттик деңгээлде жаратылыш коргоо программаларын күчөтүү жана жергиликтүү тургундар менен туристтердин экологиялык маданиятын жогорулатуу зарыл.
ЖЫЙЫНТЫК
Соң-Көлдүн канаттуулары – өлкөбүздүн табигый байлыгы. Алардын сакталышы үчүн мамлекет, коомдук уюмдар жана ар бир жаран өз салымын кошууга милдеттүү. Жайыттарды жана туризмди көзөмөлдөө, көлдүн тазалыгын сактоо жана маалымдоо иштерин жүргүзүү аркылуу гана бул кереметти келечек муундарга жеткирүү мүмкүн. Соң-Көлдөгү жаратылыш кереметин сактоо – жалпы кыргыз элинин жана дүйнө коомчулугунун милдети.
Макаланын видео версиясы
*************************************************************************************
Бул материал «ИСУР» коомдук фондусунун колдоосунда даярдалды, анын мазмуну үчүн Жамааттык Медиа гана жоопкерчиликтүү жана ал «ИСУР» уюмунун көз карашын сөзсүз түрдө чагылдырбайт..
Алып баруучу: Айгерим Кубатбекова,
Жазып алган: Айпери Марлесова
Редактору: Назира Жусупова